Witamina A i wirusy
Witamina A jest jedną z najbardziej przebadanych substancji, regulujących wrodzony układ odpornościowy.
Badania nad nią sięgają lat 30 dwudziestego wieku. Pierwsze odkrycia związane były z tranem rybim, który tradycyjnie był podawany dzieciom na podniesienie odporności i … z masłem! Odkryto mianowicie, że zwierzęta gospodarcze karmione masłem dużo mniej chorowały i lepiej się rozmnażały. Masło, nawiasem mówiąc, jest jednym z moich ulubionych produktów – najbardziej lubię takie prawdziwe, w niezmienionej postaci, ale u osób z nietolerancją mleka zalecam masło ghee – czyli klarowane (podam jak zrobić).
Witamina A znana jest z kilku ważnych funkcji odpornościowych: po pierwsze, poprawia bariery śluzówkowe w przewodzie pokarmowym i w drogach oddechowych.
Po drugie, poprawia naszą odpowiedź na wirusy poprzez wspomaganie wytwarzania przeciwciał – ten mechanizm immunologiczny nie jest do końca jasny, ale na szczęście medycyna rozwinęła się na długo przed biochemią. Społeczne badania nad witaminą A zostały wprowadzone na szeroką skalę w latach 30tych XX wieku, stąd wiemy, że jej niedobory przyczyniają się do wyższej podatności na choroby zakaźne i śmiertelności u dzieci.
Szczególne miejsce wśród tych chorób przypada odrze. Pierwsze badania nad zapobieganiem rozprzestrzeniania odry i leczeniu jej ciężkich przypadków. Zanim wynaleziono szczepienia na odrę suplementacja witaminą A była podstawowym sposobem zapobiegania tej chorobie. Śmiertelność odry jest wyższa u dzieci z niedoborem, podobnie jak komplikacje po odrze takie jak ślepota, owrzodzenia rogówki czy xerophtalmia. Wpływ na zachorowalność na odrę jest związany ze zwiększoną produkcją przeciwciał i proliferacją limfocytów i prawdopodobnie witamina A działa także na te mechanizmy. Odra może zwiększać wykorzystanie witaminy A przez organizm, prawdopodobnie z powodu szybkiego niszczenia powierzchni nabłonkowych..
Wysokie dawki witaminy A pozostają do dziś jedynym oficjalnie przyjętym sposobem leczenia tej ciężkiej choroby wirusowej. Niedobór witaminy A jest jednym z głównych problemów niedożywienia na świecie i najczęściej występuje u dzieci w wieku poniżej pięciu lat.
Od wielu lat wiemy, że suplementacja witaminy A u dzieci w wieku przedszkolnym jest zmniejsza ryzyko zachorowalności i śmierci na niektóre postacie biegunki, odry, zakażenia ludzkim wirusem niedoboru odporności (HIV) i malarii. Efekty te prawdopodobnie wynikają z działania witaminy A na odporność.
Niektóre mechanizmy immunomodulujące witaminy A zostały opisane w badaniach klinicznych i dobrze korelują z klinicznymi wynikami suplementacji. W przypadku biegunek infekcyjnych (w tym odry) witamina A pomaga w utrzymaniu integralności nabłonka błony śluzowej jelita. Wiemy także, że skraca ona przebieg i zmniejsza zapadalność na choroby górnych dróg oddechowych u dzieci. Istnieją dobrze udokumentowane badania, które wskazują, że skraca ona także przebieg zapaleń płuc u pacjentów pediatrycznych. Z badań wynika, że istniejący niedobór pogarsza infekcję, a suplementacja witaminy A zmniejsza ryzyko śmierci u dzieci w wieku 6–59 miesięcy o nawet (w zależności od badania) 23–30%.
W naszym, do niedawna wygodnym świecie, zapominaliśmy o niebezpieczeństwie śmierci, zwłaszcza trudno nam uwierzyć, że może ona dotknąć dzieci. Objawy takie jak kaszel gromadnie lekceważyliśmy jako społeczeństwo – nagminnym zjawiskiem byli kaszlący pasażerowie środków komunikacji publicznej czy kaszlące dzieci w przedszkolach. Dziś, w dobie infekcji koronawirusem COVID-19 staliśmy się bardziej świadomi. Jednak w środowiskach ubogich i niedożywionych ostre infekcje dolnych dróg oddechowych u dzieci poniżej 5 roku życia co roku zbierały śmiertelne żniwo.
Witamina A, a infekcje dróg oddechowych
Zwłaszcza najcięższe z postaci ostrych infekcji dolnych dróg oddechowych – mam tu na myśli zapalenie oskrzelików i zapalenie płuc oddechowych. Samo zapalenie płuc zabija co roku 1,8 miliona niemowląt i małych dzieci na świecie, szczególnie w krajach o dużym ubóstwie i ze słabym dostępem do służby zdrowia lub w ubogich grupach społecznych, takich jak Romowie. Niestety, brakuje obecnie badań nad wpływem suplementacji witaminy A na dorosłych i osoby starsze, na ich funkcje immunologiczne; obecnie dostępne dane nie dostarczają spójnych dowodów na korzystne skutki, istnieją także dane mówiące, że u osób starszych może nasilać reakcje fototoksyczne.
U dorosłych jednak coraz więcej badań wskazuje, że ważne jest uzupełnienie niedoborów witaminy D zanim uzupełni się niedobór witaminy A. Odra może zwiększać wykorzystanie witaminy A przez organizm, prawdopodobnie z powodu szybkiego niszczenia powierzchni nabłonkowych. Witamina A może nasilać reakcje immunologiczne u osób starszych, osób z dużą ekspozycją na światło ultrafioletowe, pacjentów poddawanych zabiegom chirurgicznym i osób z infekcją pasożytniczą, ale potrzebne są dalsze badania. Wada immunologiczna spowodowana niedoborem witaminy A może być spowodowana zmianami w glikoproteinach błony limfocytowej, niekorzystnym wpływem na funkcje komórek T pomocniczych, wpływem na tkankę nabłonkową lub innym mechanizmem. Terapia witaminą A jest stosunkowo bezpieczna, a jej skuteczność u dzieci z odrą i prawdopodobnie w innych grupach wydaje się uzasadniać kampanie zdrowia publicznego mające na celu wyeliminowanie niedoboru witaminy A.
Witamina A najwyraźniej ma ważne właściwości immunomodulujące, szczególnie u pacjentów z odrą. Na działanie witaminy A wpływ ma stan cynku w organizmie. Dwa powszechne mechanizmy postulowane w celu wyjaśnienia tej zależności dotyczą 1) regulacyjnej roli cynku w transporcie witaminy A, w której pośredniczy synteza białek, oraz 2) utleniającej konwersji retinolu do siatkówki, która wymaga działania zależnego od cynku enzymu dehydrogenazy retinolowej.
Witamina A niezbędna jest także do przywracania funkcji białek błonowych, czyli tzw. proteiny G – w modelu autyzmu, postulowanym przez dr Mary Megson, dysocjacja protein G z błon komórkowych powodowana wpływem toksyn i wirusów skutkowała zaburzeniami odbiorczymi u dzieci z ASD.
Witamina A i wątroba
W przypadku wątroby witamina A działa jako obosieczny miecz – jej prawidłowe poziomy chronią komórkę wątrobową przed toksynami i opóźniają procesy włóknienia.
Niedawno grupa badaczy z Brazylii, zajmująca się wpływem witaminy A na biegunkę u dzieci przeprowadziła badania in vitro na liniach komórkowych Caco-cells w zakażeniu Clostridium difficile – badania te wyraźnie sugerują rolę ochronną retinolu przed toksynami tych bakterii. Wykazano, że odpowiednie odżywianie, bogate w witaminę A żywieniowych skutecznie zmniejsza liczbę przypadków ostrych zakażeń dolnych dróg oddechowych i potencjalnie śmiertelne skutki związane z zapaleniem płuc. Witamina A / retinol bierze udział w produkcji, wzroście i różnicowaniu krwinek czerwonych, limfatycznych i przeciwciał, oraz, jak wspomniałam powyżej, w utrzymaniu integralności nabłonków.
Witamina A i wzrok
Przypomnijmy przy okazji, że witamina A jest kluczowa dla prawidłowego widzenia. Witamina A wchodzi w skład rodopsyny, czyli barwnika wzrokowego znajdującego się w pręcikach siatkówki oka. Zużywa się ona pod wpływem stymulacji światłem i wymaga stałej regeneracji. Pręciki odpowiadają za widzenie zmierzchowe, zatem niedobory witaminy A mogą prowadzić do osłabienia widzenia po zmroku, czyli tak zwana kurza ślepota lub ślepota zmierzchowa. Przypadłość ta może występować rodzinnie, czyli prawdopodobne jest podłoże genetyczne – jednakże identyfikacja SNP-s odpowiedzialnych za nieprawidłowości w przemianach witaminy A jeszcze jest na bardzo wczesnym etapie i nie możemy z całą pewnością określić, które geny za nią odpowiadają, zatem nie ma wiarygodnych badań w tym kierunku.
Rogowacenie przymieszkowe
Z zaburzeniami przemian witaminy A związana jest także „gęsia skórka” czyli rogowacenie przymieszkowe, często mylone z alergią, najczęściej zlokalizowane na udach i ramionach. Pamiętajmy jednak, że witaminę A można przedawkować i bardzo wysokie dawki mogą spowodować przejściowe osłabienie funkcji odpornościowej, nudności i wymioty, a także mogą działać toksycznie na wątrobę.
Dawka toksyczna witaminy A to 25 000 IU/kg, a chroniczna dawka toksyczna to 4000 UI/kg przez 6 miesięcy. Symptomy przedawkowania witaminy A przypominają symptomy jej niedoboru. Należą do nich zaburzenia widzenia, bóle kostne, osłabienie apetytu, zawroty głowy, nadwrażliwość na słońce i sucha skóra. Niedobór witaminy D może nasilać toksyczne działanie witaminy A.
Źródła witaminy A
Czysta witamina A (retinol) jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach i występuje głównie w źródłach zwierzęcych zawierających tłuszcz. Źródła roślinne zawierają rozpuszczalny w lipidach prekursor witaminy A zwany beta-karotenem. Najbogatszym źródłem witaminy A jest wątróbka – to nią dawniej leczono „kurzą ślepotę”. Podawano ją pacjentom na surowo, narażając ich przy tym nieświadomie na transmisję licznych patogenów surowego mięsa. Wątróbka tradycyjnie ma dużo witamin, jednak dziś wątróbki zwierząt hodowlanych pełne są toksyn środowiskowych. W witaminę A bogate jest masło i produkty mleczarskie. W badaniach nad infekcjami dróg oddechowych zwracano jednak uwagę, że przetwory mleczne mogą nasilać częstość infekcji dróg oddechowych, więc proponowano uzupełnianie diety w naturalny beta-karoten z papai (mój ulubiony produkt to Caricol).
W przypadku uzupełniania beta-karotenu szczególnie musimy zwracać uwagę na poziomy cynku w organizmie, gdyż jak wspomniałam wcześniej, cynk wspomaga enzymy konwertujące go do formy aktywnej, czyli retinolu.
W witaminę A bogate są tłuste ryby, jaja, niektóre produkty roślinne takie jak marchew czy dynia. Teoretycznie, naturalne formy witaminy A znajdujemy w tranach, jednak w dzisiejszych czasach wiele tranów jest oczyszczanych i sztucznie nasycanych witaminą, niekoniecznie identyczną z naturalną. Dlatego przy wyborze suplementów należy być szczególnie ostrożnym. Lepsza niska dawka naturalnej witaminy A, niż duże dawki sztucznej.
Źródła:
1.Mankertz A, Mihneva Z, Gold H, Baumgarte S, Baillot A, Helble R, Spread of measles virus D4 Hamburg, Europe, 2008–2011. Emerg Infect Dis. 2011;17:1396–401.PubMedExternal Link
2. Muscat M. Who gets measles in Europe? J Infect Dis. 2011;204(Suppl1):S353–65. DOIExternal Link PubMedExternal Link
3. Centers for Disease Control and Prevention. Increased transmission and outbreaks of measles—European Region, 2011. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2011;60:1605–10.PubMedExternal Link
4. Cottrell S, Roberts RJ. Measles outbreak in Europe. BMJ. 2011;342:d3724. DOIExternal Link PubMedExternal Link
5. Masseria C, Mladovsky P, Hernandez-Quevedo C. The socio- economic determinants of the health status of Roma in comparison with non-Roma in Bulgaria, Hungary and Romania. Eur J Public Health. 2010;20:549–54. DOIExternal Link PubMedExternal Link
6. Dejmek J, Ginter E, Solansky I, Podrazilova K, Stavkova Z, Benes I,Vitamin C, E and A levels in maternal and fetal blood for Czech and
Gypsy ethnic groups in the Czech Republic. Int J Vitam NutrRes. 2002;72:183–90. DOIExternal Link PubMedExternal Link
7. Hussey GD, Klein M. A randomized, controlled trial of vitamin A in children with severe measles. N Engl JMed. 1990;323:160–4. DOIExternal Link PubMedExternal Link
8. Measles vaccines: WHO position paper. Wkly EpidemiolRec. 2009;84:349–60.PubMedExternal Link
9. de Pee S, Dary O. Biochemical indicators of vitamin A deficiency:serum retinol and serum retinol binding protein. JNutr. 2002;132(Suppl):2895S–901S.PubMedExternal Link
10. Perry RT, Halsey NA. The clinical significance of measles: a review. JInfect Dis. 2004;189(Suppl 1):S4–16.